Kayılar, 12. yüzyılda İran coğrafyasına, buradan da Anadolu'ya geçerek önce
Selçuklu tebaası olmuş ardından Osmanlı Beyliğinin ve devletinin kurucu
unsurları olmuşlardır
Kayılar, kökenleri itibariyle 24 oğuz boyundan biri olarak varlıklarını
yüzlerce yıldır koruyan güçlü ve önemli bir boydu. Göktürkler ve Karahanlılar
dönemlerinde İç Asya’da varlıklarını devam ettiren Kayılar, 9. Yüzyılda Selçuklu
Devleti bünyesinde ekseriyetle Horasan bölgesinde varlıklarını
sürdürmekteydiler.
Selçuklu tebaası olmayan ancak Selçuklu Devleti hudutları
içerisinde diğer Türk boyları gibi konar/göçer yaşayan Kayılar Anadolu’ya iki
ayrı dönemde iki ayrı kol halinde girdiler.
İlk önemli Kayı kolu Malazgirt
Zaferi ile Anadolu’ya giriş yapmış ve ilerleyen yıllarda güçlenerek Artuklu
beyliğini kurmuşlardı. Horasan ve Merv bölgesinde varlıklarını devam ettiren bir
diğer Kayı kolu ise Moğol baskıları nedeniyle Batıya doğru sürüklenmiş,
Harzemşahlar ile birlikte 12. Yüzyılın sonlarında Anadolu’ya girmişlerdir.
Kayıların sayıca hatırı sayılır büyüklükte bir nüfusa sahip olduğunu
bünyesinden iki büyük beylik çıkarttığından hareketle görebiliyoruz. Ancak
Selçuklu devrinden önce tarih sahnesinde ismine pek rastlanmamaktadır.
Bunun
muhtemel sebebi Kayıların diğer büyük Türk kitleleriyle birlikte hareket etmemiş
olmalarıdır. Gerek Göktürkler devrinde, gerekse Karahanlılar döneminde tarih
kayıtlarına düşmüş ve ulaşabildiğimiz tarih kayıtlarına etki edecek bir siyasi
tezahürün içinde bulunmadıkları düşünülebilir.
Ancak varlıklarını yüzlerce yıl
devam ettirebildiklerini, Anadolu’ya göç ettiklerinde ise takriben 70 bin
çadırlık geniş bir nüfusa sahip olduklarını düşünürsek kendi kaderlerini
kendileri belirlemiş, geçte olsa Türk Tarihindeki yerlerini 12. Yüzyıl
itibariyle almışlardır.
Kayılar, Anadolu Selçuklu Devletinin yıkılma sürecine girmesi ile Anadolu
Beylikleri’nin bağımsız ve kendi başlarına idare edilmeye başlandığı dönemde
Bizans’a karşı elde ettiği başarılar neticesinde güçlenmiş, yaklaşık 40 yıllık
bir sürecin sonunda İmparatorluk haline gelerek Osmanlı Devletinin kurucu
unsurları olmuşlardır.
Osmanlı Devletinin kuruluşu sürecinde baş rolü üstlenen Kayı Boyunun
Anadolu’daki varlıkları Büyük Selçuklu Devleti döneminde Anadolu’ya giren Türk
boyları kadar eski değildir. Kayılar Anadolu’nun Türkleşmesinden yaklaşık 100
yıl sonra Anadolu’ya girmişlerdir.
Kayılar, Moğol saldırılarının etkisiyle İç Asya’dan batıya doğru göç
hareketine girişen Türk boyları ile birlikte Büyük Selçuklu Devletinin hüküm
sürdüğü İran coğrafyasına göç etmişlerdi. Ancak Büyük Selçuklu Devleti 1157’de
yıkılınca İran coğrafyası Abbasilerin tahakkümü altına girmeye başladı.
Büyük
Selçuklu Devletinin yıkılmasından sonra merkezi bir yönetime bağlı olmasalar da
vilayetlerin yönetimi halen Büyük Selçuklu Devleti tarafından görevlendirilmiş
olan valilerinin elinde bulunuyordu. Selçuklu valileri Abbasilerin bölgelerinde
hâkimiyet kurmasını arzu etmiyorlardı.
Aynı şekilde Moğol baskısıyla İç Asya’dan
göç eden göçebe Türk boyları da Müslüman olmalarına rağmen Arap hükümdarlar
tarafından yönetilmek istemiyorlardı. Selçuklu valileri ve göçebe Türk boyları
bu ortak menfaat etrafında buluşarak Abbasi akınlarına karşı ittifak kurdular.
Bu dönemde Kuzey İran coğrafyası Selçuklu ardılları olan Türklere, bölgede uzun
süredir yaşayan göçer Türkmenlere, Kuzey Karadeniz hattında yaşayıp hazar denizi
üzerinden İran’a göç eden Tatarlara ve Moğol baskısıyla İç Asya’dan göç eden
göçebe Türk boylarına ev sahipliği yapıyordu.
Selçuklu valileri Türkmenleri,
Tatarları ve göçebe Türklerin en güçlü unsurlarından olan Kayıları ikna ederek
Abbasi akınlarına karşı bir ittifak oluşturdular ve bulundukları bölgeyi
(Horasan/Merv kentleri) Abbasi akınlarından korudular. Bu başarıda en büyük paya
sahip olan Kayılar hem Büyük Selçuklu Devleti sonrası İran coğrafyasında başsız
kalmış olan Türkmenlerin bağlılığını kazandı hem de büyük bir nüfuz kazanarak
bölgedeki Türk kitlelerin liderliğini üstlendi.
Kayılar bu tarihte yaklaşık 20.000 çadırlık kalabalık bir oymaktı. Bölgedeki
Türkmenler ve Tatarlar ise 50.000 çadırdan oluşan çok daha kalabalık bir nüfusa
sahipti. Kendilerinden sayıca az olmalarına rağmen Kayı beyi Süleyman Şah’ın
giriştiği savaşlarda gösterdiği kahramanlıklar ve Kayıların elde ettiği
başarılar Türkmen ve Tatarları etkiledi.
Yeni ve güçlü bir lider arayan bu Türk
kitleleri Süleyman Şah’a biat ederek Kayı boyuna katıldılar. Kayılar artık
70.000 çadırdan oluşan muazzam bir güç unsuru haline gelmişlerdi. 70 bin
çadırlık bir nüfus yaklaşık 50.000 kişilik bir savaşçı ordusu anlamına
geliyordu.
Oymağın savunması için vazifelendirilen askerler düşünüldüğünde ise
en az 30.000 askerlik bir sefer gücü söz konusu oluyordu ki; bu rakam büyük bir
savaşın kaderini belirleyebilecek bir muharip unsur olmaları için fazlasıyla
yeterlidir.
Kayılar devletsiz ve töresiz kalmış, hem Moğollar hem de Abbasiler tarafından
hedef haline gelmiş İran coğrafyasında varlıklarını devam ettirmek yerine Gaza
etmek ve Anadolu’da kurulmuş ve giderek güçlenmekte olan Anadolu Selçuklu
Devleti’ne yakın olabilmek maksadıyla Anadolu’ya göç etmeye karar verdiler.
Anadolu göçlerindeki ilk durakları Ahlat oldu (1191). Burada çok kısa süre kalan
Kayılar, ardından önce Erzurum’a sonra ise Erzincan’a yerleştiler.
Ahlat,
Erzurum, Erzincan hattı Anadolu Selçuklu Devleti ile Harzemşahlar devleti
arasında sınır hattı durumundaydı. Doğusunda Harzemşahlar Moğol akınlarına karşı
koymaya, Batısında Anadolu Selçuklu Devleti Anadolu’daki hâkimiyetini
güçlendirmeye ve Haçlı seferlerine karşı koymaya çalışıyordu.
Kayılar ne Anadolu
Selçuklularına ne de Harzemşahlara tabi olmadılar ve kendi kaderlerini kendileri
tayin etme gayretine giriştiler. Yaklaşık 30 yıl boyunca Erzurum ve Erzincan’da
yaylayıp kışladılar ancak geçirdikleri onca zamana rağmen umduğunu bulamayan
Süleyman Şah, asıl vatanı olarak gördüğü Türkistan coğrafyasına geri dönmeye
karar verdi.
Genç ve kahraman bir bey olarak ayrıldığı Türkistan’a şimdi
yaşlanmış, ömrünün son demlerini yaşayan bir bey olarak geri dönüyordu.
Kayılar, göçlerini vaktiyle Türkistan’dan göç ettikleri Tebriz - Ahlat
istikameti üzerinden değil güneyden Fırat nehri ve Halep vilayeti güzergahından
gerçekleştirdiler ve Halep vilayeti yakınlarında bulunan Caber kalesi
yakınlarına kadar ilerlediler.
Göç istikametleri gereği Fırat nehrini geçmek
zorunda olan Kayılar, sığ gibi görünen bir boğazdan nehri geçmeye karar
verdiler. Öncü birlikler nehri geçemeyince durumu Süleyman Şah’a bildirdiler.
Süleyman Şah nehri kontrol etmek için atını nehre sürdü ancak at sendeleyince
nehre düştü ve boğularak hayatını kaybetti.
Süleyman Şah, sudan çıkartılarak
Caber kalesi yakınlarında nehir kenarına defnedildi. Bu bölge sonradan Türk
Mezarı olarak anılmıştır. Günümüzde Süleyman Şah türbesi olarak geçen anıt
mezarın bu bölgede bulunması hasebiyle Kayı beyi Süleyman Şah’a ait olduğu
düşünülmektedir.
Süleyman Şah’ın vefatı üzerine Kayı boyunun dirliği bozuldu. Yaklaşık 70.000
çadır büyüklüğünde olan Kayı boyu içerisindeki en kalabalık kitleyi Türkistan’da
Süleyman Şah’a tabi olan Türkmen ve Tatarlar oluşturuyordu. Süleyman Şah’ın
ölümü üzerine bu kitle Kayılardan ayrılarak Şam’a doğru göç ettiler. Günümüzde
Şam Türkmenleri olarak varlıklarını devam ettiren topluluk Kayılardan ayrılan
Türkmen-Tatar kitlelerin ardıllarıdırlar.
Türkmen ve Tatarların ayrılmasından
sonra geriye kalan ve Kayı neslinden olanlar Süleyman Şah’ın 3 büyük oğluna
uydular. Aslında Süleyman Şah’ın 4 oğlu vardı. Yetişkin olan oğulları Sungur
Tigin, Gündoğdu bey, Ertuğrul Bey Kayı boyuna önderlik ettiler. En küçük kardeş
olan Dündar ise henüz çocuk yaşta olduğu için ağabeylerine uymuştur.
Türkmen ve Tatarların ayrılmasından sonra Türkistan’a göç etmekten vaz geçen
Kayılar, geldikleri güzergâhı izleyerek yine Fırat nehri üzerinden Erzurum’a
geri döndüler. Pasin Ovasında bulunan Sürmeli Çukuru mevkiinde kışladılar.
Ancak
bu birliktelikte uzun sürmedi. Süleyman Şah’ın en büyük oğlu olan Sungur Tigin
ve onun bir küçüğü olan Gündoğdu Bey, Süleyman Şah’ın ölümü üzerine yarım kalan
Türkistan göçünü tamamlamaya karar verdiler.
Ertuğrul bey ise Türkistan’a dönmek
yerine Anadolu’da kalıp gaza etmenin daha doğru olacağını düşündü. Bunun üzerine
Kayı boyunun büyük bir bölümü, tigin olması hasebiyle Süleyman Şah’ın en büyük
oğlu Sungur Tigine ve onunla birlikte hareket eden Gündoğdu beye biat ederek
Türkistan’a doğru göç ettiler. Ertuğrul beye ise yalnızca 400 çadır, kardeşi
Dündar ve annesi Hayme Sultan biat ederek Erzurum’da kalmıştır.
Kayılar Türkmenlerin, Tatarların ve Sungur Tigin’e biat edenlerin ayrılmaları
ile küçülerek 70.000 çadırlık bir oymaktan 400 çadırlık bir obaya dönüştü. Artık
kendi kaderlerini tayin edebilecek kadar güçlü değillerdi. Kışlayabilmek için
bir hükümdara tabi olmaları, Gaza edebilmek içinse bir orduya mensup olmaları
gerekiyordu. Zira birkaç yüz kişilik bir askeri güçle ancak başıboş çetelerle ve
yağmacılarla baş edebilirlerdi.
Ertuğrul Bey hem obasını muhafaza edebileceği güvenli bir yurt edinmek hem de
Gaza edebilmek için küçük oğlu Saru Yatı’yı Anadolu Selçuklu Devleti hükümdarı
Alaeddin Keykubat’a elçi olarak gönderdi. Alaeddin Keykubat, Ertuğrul Beyin
talebine müspet yanıt vererek Kayılara Söğüt vilayetini kışlak, Domaniç ve
Ermenibeli dağlarını yaylak olarak tahsis etti. Kayılar artık Selçuklu
Devletinin tebaası olarak yaşayacaklar, Selçuklu ordusu ile gaza edecekler ve
Batı Anadolu’nun bereketli topraklarında hayatlarını devam ettireceklerdi.
Kayılar önce Ankara’ya oradan Söğüt’e geçtiler. Söğüt bu tarihten sonra
Kayıların kadim Yurtları haline geldi. Ertuğrul bey, Gazi unvanını aldı ve
ömrünün sonuna dek Söğütte yaşadı. Savaşsız, uzun ve müreffeh bir ömrün ardından
1281 yılında, 90 yaşında vefat etti. Büyük Oğlu Osman bey tarafından inşa edilen
türbesi Söğüt (Bilecik) ilçesinde bulunmaktadır.
Ertuğrul Gazi’nin vefatından sonra Kayıların başına büyük oğlu Osman Bey
geçti.
Ankara ve çevresinin milyonlarca yıl önceki flora ve faunası, bitki ve hayvan
fosil kalıntıları Tabiat Tarihi Müzesi ve Anadolu Medeniyetleri Müzesi/Ankara
Bölümünde sergilenmektedir.
Tabiat Tarihi Müzesi'nde sergilenen, Ankara/Koserelik'te bulunmuş 193 milyon
yıl yaşındaki dev bir Ammonoid (Mürekkep Balığı'nın atası) fosili ve
Ankara/Beşkonak'taki balık fosili Ankara ve çevresinin uzun yıllar önce bir
deniz olduğunu göstermektedir. Kazan İlçesi Güvenç mevkiinde bulduğumuz denize
ait midye benzeri ve deniz yıldızlan gibi organizmalar da bu durumu
desteklemektedir.
Anadolu'daki insan karakterli ilk fosil primat kalıntıları Fikret Ozansoy
tarafından Ankara'da bulunmuş ve Ankara Pithecus Metai Ozansoy adı
verilmiştir.
Ankara ve çevresi tarih öncesi çağlardan itibaren sürekli olarak yerleşim
görmüştür. Ankara'nın bilinen tarihi Paleolitik Çağa kadar uzanmaktadır. Bu
döneme ait çeşitli eserlere Gâvurkale, Ergazi, Lodumlu ve Maltepe'de
rastlanmıştır.
Keçiören/Solfasol, Çubuk Çayı yakınındaki Eti Yokuşu, Bağlum, Ayaş-Güdül
yakınındaki Karalar ve Tuz Gölü'nün kuzey ve doğu kıyılarında Alt Paleolitik
dönem eserleri bulunmuştur. Mezolitik Çağa ait eserler ise Macunköy'de ele
geçirilmiştir.
Ankara Kalesi'nde yapılan çalışmalarda. Neolitik Çağa ait bir taş baka
parçası bulunmuştur.
Ahlatlıbel ile Koçumbeli'de Kalkolitik Çağ ve Tunç Çağına ait bulunan küçük
saray kalıntıları ise buralarda küçük prensliklerin olduğunu
kanıtlamaktadır.
Ankara çevresindeki vadilerde Tunç Çağına ait bir ya da birkaç höyük
bulunmuştur. Sincan, Atatürk Orman Çiftliği çevresi, Karaoğlan, Yalıncak,
Karayavşan, Bitik ve Polatlı/Karahöyük bunlar arasında sayılabilir. Bu dönemde
yerleşik yaşamın başladığı, hayvanların evcilleştirildiği ve tarımın yapıldığı
bilinmektedir.
Kent merkezindeki ilk yerleşmenin Ankara Kalesi'nin bulunduğu bölge olduğu
tahmin edilmektedir. İlk Çağ kentleri için zorunlu olan üç koşul Ankara'da
mevcuttu. Güvenlik açısından ulaşılması zor olan sarp kayalıklı tepe, gıda
gereksinimi için Çubuk Ovası ve su için de Hatip Çayı. Hİtitlerin Ankara'yı
askeri bir garnizon olarak kullandıkları sanılmaktadır.
Her ne kadar kent
merkezinde Hititlere ait hiçbir kalıntı elde edilememişse de Mürted Ovasının
yakınındaki M.O. 2000'e tarihlendiriİen Bitik'te erken Hitit dönemine ait bir
bitik vazosu ele geçirilmiştir. Haymana yakınlarındaki Gâvurkale'de ise
Hititlere ait dinsel alan kabartmaları bulunmuştur. Aynca Karaoğlan,
Ayaş/Asarcık-Tekke, Polatlı/Karahöyük-Yassıhöyük, Etimesgut, Sincan,
Mogan/Hacılar, Haymana/Külhöyük ve Çubuk/Aktepe-Karadana'da Hitit kalıntılarına
rastlanmıştır.
Hitit İmparatorluğu"nun tarihe karışmasından sonra kent ve çevresi M.Ö. 8-7.
yüzyıllarda Frig egemenliğine girer. Ankara'daki ilk önemli yerleşme Frigler
döneminde olur. Bu dönemin izlerine Augustus Tapınağı'nın duvarlarında
rastlanır. Friglerin ana tanrıçası Kibele'nin oturduğu tepenin bugünkü Hacı
Bayram Camii ve çevresi olduğu yapılan kazılarda bulunan Frig kalıntıları ile
gösterilmiştir.
Geç Hitit ve Frig kabartmaları Atatürk Orman Çiftliği/tren
istasyonu, Bahçelievler, Gölbaşı ve Etimesgut'ta ele geçirilmiştir. Ayrıca
Atatürk Orman Çiftliği, Anıtkabir ve Bahçelievler arasında Frig nekropolünü
oluşturan birçok tümülüs bulunmuştur. Bulunan bu eserler Anadolu Medeniyetler
Müzesi ile ODTÜ Müzesi'nde sergilenmektedir.
Bunun yanında Ulus kazısı,
Karaoğlan, Hacılar, Bitik, Sincan höyüklerinde, Sincan/Tatlar, Ayaş/Gökler,
Beypazarı/Boyalı-Fasılkaya ve Güdül/Kirmir Çayı Vadisi'nin kaya mağaralarında
Frig eserleri görülmüştür. Bu döneme ait en fazla eser Gordion'dadır.
MÖ. 696/695 yıllarında İran'dan gelen Kimmerlerin Frigya'yı istilası ile Frig
Krallığı yıkılır. Kimmerlerin geri çekilmesi ile bölgede Lidyahlar egemenlik
kurarlar.
Lidyalılar M.Ö. 547' ye kadar hüküm sürmüşlerdir. Bu dönem kent. Kral Yolu
üzerinde olması nedeniyle ticari ve askeri bir merkez konumuna girmiştir.
Ankara doğudaki Perslerle ve batıdaki site devletleri arasında Önemli bir pazar
yeri olmuştur. Lidya Kralı Krezüs'ün M.Ö. 547' de Pers Kralı Kyros'a
yenilmesiyle kent Pers egemenliğine geçer.
Yaklaşık 200 yıllık Pers döneminde
Ankara önemli bir ticaret merkezi olma konumunu korur. Anadolu, Pers yönetiminde
birçok satraplığa(valilik) bölünmüş ve Ankara, Daskyleion Satraplığı'nda yer
alrmştır. Persler Anadolu'da çok önemli yol ağlan inşa etmişlerdir ve en
önemlisi Kral Dareios Fin kurduğu Kral Yolu'dur.
Daha sonra Makedonya Kralı
Büyük iskender Anadolu'yu Helen dünyasına açmak için doğu seferine çıkarak M.Ö.
333 yılında Persleri tüm Anadolu'dan çıkarır. İskender Kral Yolunu Tuz Gölü
civarına kaydırdığı için Ankara bir süre ticari yönden önemsiz konuma düşer.
Ankyra adı yazılı kaynaklarda ilk kez Büyük iskender'in Asya seferinde geçer.
Büyük iskender Gordion'da ünlü düğümü keser ve daha sonra bir süre Ankara'da
kalır. Onun M.Ö. 323 yılında Babil'de ölümü üzerine imparatorluk satraplıklara
bölünürek, Ankara ve çevresi Antigonos'un payına düşer.
Bölge, M.Ö. 301' deki
Ipsos savaşında Antigonos'un ölümünden sonra, önce komutan ve satrap Lysimakhos'
un ve daha sonrada M.Ö.281'de Lidya'da Korupedion savaşında Lysimakhos'u yenen
I.Selevkos'un eline geçer, M.Ö. 278-189 yıllan arası Galatlann egemenliğine
girer.
Galatlar Avrupa'da Kelt olarak bilinen Kuzey Avrupa'dan Akdeniz'e kadar
uzanan geniş, istilacı ve yıkıcı bir kavimdir. 20.000 kişiyle hep doğudan
batıya doğru bilinen göçlerin tersine batıdan doğuya gelerek Sakarya ve
Kızılırmak arasında daha sonra Galatya adı verilen bölgeye yerleştiler.
Galatlann üç kolundan biri olan Tektosag'lar Ankara'ya gelerek kendilerine
başkent yaptılar. Diğer İki kol Pessinus (Sivrihisar/Ballıhisar) ve Tavium
(Yozgat/Büyüknefes)'a yerleştiler. Ankara'nın belgelere dayalı düzeni Galatlarla
başlar. Ankara'nın bu aralar çok geliştiği bilinmektedir.
Sivrihisar yolundaki Karalar (Asarkaya), Bağlum/Hisartepe, Sincan-
Yenikent/Yeni Kayı-Akçaören-Esenler, Ayaş/Tiske- Canılh-Karalar,
Polatlı/Basrikale-Hisarlıkaya ve Beypazan/Tabanoğlu-Dikmenkale'de Galatlara ait
kale kalıntıları bulunmuştur.
Galatlar Romalılara karşı düşmanca tutuma girince M.Ö. 189'da Romalı General
Vulso onları yapılan savaşta yendi ve yapılan barış anlaşmasıyla Ankara'yı
tekrar Galatlara bıraktı. M.Ö. 168' de Bergama(Pergamon) Krallığı Ankara'yı
istila etti. Romalılar tekrar harekete geçince geri çekildiler. Daha sonra
Pontus Krallığı istila etti. Bunun üzerine yapılan savaşta Romalılar Pontuslan
yendi.
Tüm bu karışıklıklardan sonra Roma İmparatoru Augustus M.Ö. 25' de
Galatya'yı Roma'ya bağladı.
Ankara'run en parlak dönemi Roma împaratorluğu'nda Galatya eyaletinin
başkenti olmasıyla başlar. Metropolis yani Anakent unvanı alır. Doğu Roma'nın
merkezi İstanbul, Ankara ise dinlenme kenti olmuştur. Kent askeri açıdan
stratejik bir öneme sahipti.
600 yıl bölgeye hakim olurlar, ilk yıllarda kentin
yönetimini Galat prenslerine bıraktılar. Kent Roma döneminde bir Çok yapılarla
donatıldı ve diğer Roma kentlerinde olduğu gibi 12 semte (fiile) bölündü,
içişlerinde bağımsız ve demokratik olarak, halk tarafından seçilen meclislerle
yönetildi.
Bu dönemde kentin alt yapısı tamamlanmış ve Elmadağ'dan taş
borularla su getirilmiştir. Tahıl üretimi, dokumacılık ve hayvancılık alanında
büyük gelişmeler sağlanmıştır. MS. 3. yüzyılın başında imparator Caracalla kale
duvarlarını onartmıştır. 4. yüzyılın ortalarına doğru Hıristiyanlığın
yayılmasıyla kent, dini bir merkez olup 314 ve 358' de Saint Synode adıyla
kurulan Hıristiyanlık Meclisinin önemli dini kararları almasında rol
oynamıştır.
M.S. 3. yüzyılda Penslerin ve Gotların Anadolu'ya akınları sonucunda Roma
İmparatorluğu eski gücünü yitirdi. Kentteki yapıların çoğu tahrip oldu ve
kıtlık ortaya çıktı, imparatorlukta oluşan sosyal ve ekonomik çöküntü kentin
çevresinin surlarla çevrilmesine neden olmuştur. M.S. 395'te İmparatorluk ikiye
ayrılınca doğuda Bizans egemenliği başlamıştır.
Bizans döneminde Ankara askeri ve ekonomik açıdan yine önemini korudu.
Dokumacılık ve ticaret gelişti. M.S. 622'de Sasanilerin daha sonraları da
Arapların saldırılarına uğradı. M.S. 806'da Harun-el-Reşit ve 839'da
El-Mutasin'in yağmalarına maruz kaldı. Bu kısa süreli ele geçişlerden sonra
Bizanslılar tekrar duruma hakim oldular. 11.yüzyıla kadar bir barış dönemi oldu
ve ticaret daha da gelişti.
11.yüzyılın ilk yarısındaki veba salgını, deprem ve kıtlık kentten göçlerin
olmasına neden olmuştur.
1071 yılında Selçuklu Sultanı Alpaslan Malazgirt'te Bizans imparatoru
R.Diogenes'i yendi. Ankara 1073 yılında ilk kez Türkler tarafından alındıysa da
bu egemenlik (asa sürdü. Bizanslılar, Danişmentliler ve Selçuklular arasında
kent birkaç kez el değiştirdi.
1101'de Haçlılar sırasında Bizanslılar, 1127'de
Danişment Beyi Emir Gazi ve daha sonra oğlu Mehmet Gazi ve son olarak da 1143'de
Selçuklu Sultanı I.Mesut tarafından ele geçirildi. 1155'de I.Mesut'un Ölümü
üzerine oğlu Şahinşah başa geçtiyse de kardeşi U. Kılıçarslan'a 1169 yılında
yenildi. Sonuçta II.Kılıçarslan Anadolu'da Selçuklu Devleti'nin birliğini
sağladı.
Selçuklular döneminde özellikle 1219-1237 yıllan arasında Alaaddin Keykubat'm
hükümdarlığı sırasında Ankara parlak günler yaşamıştır. Kent askeri ve ekonomik
yönden yeniden canlandı. Kale'yi onarttılar ve günümüze kadar gelen birçok
Önemli eserler bıraktılar.
II. Kjlıçarslan ülkesini Ölmeden önce oğulları arasında paylaştırdı.
Muhiddin Mesut'un payına Ankara düştü. 1192'de babalan Ölünce Tokat'ta bulunan
kardeş Rükneddin Süleyman yaklaşık 3 yıl Ankara Kalesi'ni kuşattıktan sonra
1204'de Kale'yi ele geçirdi. Oğullan île birlikte Muhiddin Mesut'u öldürdü.
Beş
gün sonrada kendisi öldü. Daha sonra sırasıyla III.Kılıçarslan ve Gıyaseddin
Keyhüsrev'in idaresine girdi. Keyhüsrev öldükten sonra Alaaddin Keykubat 1210
yılında Ankara'ya geldi ve kardeşi Izzeddin Keykavuş'un ölümü üzerine 1219
yılında sultan oldu.
13. yüzyıldan itibaren Moğolların ve ilhanlıların saldırılan sonucu tüm
Selçuklu kentlerinde olduğu gibi Ankara da çok zarar gördü.
1243'de Selçuklular Kösedağ Savaşı'nda Moğollara yenildi. II.Gıyaseddin
Keyhüsrev Ankara Kalesi'ne sığınmak zorunda kaldı. Anadolu'da Selçukluların
güç kaybı devam etti. Selçuklular, ilhanlılar, İlhanlı valilerinden
Eratnaoğulları ve Ahiler arasında kentte devamlı yönetim değişiklikleri oldu.
1304'de Ankara Moğolların İdaresine girdi ve Ahi Beyleri Moğolların denetiminde
idareyi ele aldılar.
Orta Asya'nın büyük kentlerindeki esnaf ve zanaatkarlar Moğollardan kaçarak
Anadolu'ya, özellikle de Ankara'ya gelmişlerdir.
Ahiler döneminde ticaret gelişti. Sofçuluk ve dericilik kente özgü olarak
önem kazandı. Esnaf teşkilatı olan Ahilik bu dönemde kurumlaşmıştır.
1308-1341 yıllan arasıda ilhanlılar yönetimi ele almış ve tayin ettikleri
valilerle yönetmişlerdir. Sivas Valisi Alaeddin Eratna I342'de Eratnalılar
Devletini kurmuş ve Ankara bir dönem de onun belirlediği valilerle idare
edilmiştir.
1354 yılında Orhan Gazi zamanında Süleyman Paşa tarafından Ankara Ahilerden
savaşsız bir şekilde alınarak Osmanlı Devleti'ne bağlanmıştır.
1402 yılında Anadolu'yu istila eden Timurlenk, Yıldırım Sultan Beyazıd'ı
Çubuk Ovası'ndaki Ankara Savaşı'nda yendi. Daha sonra Beyazıd'ın ölümü ve
Tİmurlenk'in çekilmesi üzerine bir süre karışıklıklar yaşandı. Bu duruma 141 [
yıhnda Çelebi Mehmet Ankara'yı alarak son verdi.
Bundan sonra Ankara Osmanlılar
için hem askeri açıdan hem de sofçuluk, kunduracılık debbağlık ve bağcılık gibi
ticari açıdan Önemli oldu. 16.yüzyılda Kanuni devrinde eyalet sistemi kurulurken
bir süre Anadolu eyaletinin merkezi oldu. Daha sonra eyalet merkezi Kütahya'ya
nakledilince 1413'de sancak merkezi haline geldi. Bu arada şehrin nüfusu ve
mahalle sayısı arttı. 1555 yılında Demschwam kent krokisini çizdi.
1558 yılında Şehzade Beyazıt isyanı ve 17.yüzyılın başında çıkan Celali
isyanları kente büyük zarar verdi. 1623' de Abaza Mehmet Paşa, 1651' de Abaza
Hasan Paşa ve 1652' de İbiş Paşa'nın saldırısına uğrayan kentimiz huzuru
Köprülüler devrinde buldu. Daha sonraları da 1832-1833 yıllan arasında Mısır
Valisi Mehmet Ali Paşa'nın ordulan kente egemen oldular.
1836' da II. Mahmut döneminde tekrar eyalet merkezi oldu. 1848-1850 ve
1855-1859 yıllan arasında Bozok eyalet olunca Ankara Sancağı buraya bağlanmış,
nihayet 1860'dan sonra yeniden eyalet merkezi olmuştur.
19.yüzyılın ortalarından İtibaren Güney Afrika ve Kaliforniya'da tiftik
keçisi yetiştirilmesi ve dokumacılıkta makineleşmenin başlaması sof ticaretine
darbe vurmuştur.
1815 yılında büyük bir veba salgım ve 1847 yılında ise büyük bir kıtlık baş
göstermiştir.
1839'da ilk defa Prusyalı subay Freih Von Wincke kentin detaylı bir planını
hazırlamış ve 1869'da ilk matbaa açılmıştır. 1892'de demiryolları kente ulaşmış
ve 1917 yılında çıkan büyük yangın bir çok mahallenin yanmasına neden
olmuştur.
Kentte arka arkaya oluşan bu olumsuzluklar 27 Aralık 1919 yılında Mustafa
Kemal'in Ankara'ya gelmesiyle noktalanmıştır. Kurtuluş Savaşı sürecinde 23
Nisan 1920'de Büyük Millet Meclisi açıldı. 13 Ekim 1923' de Ankara başkent ilan
edildi ve 29 Ekim 1923'de de Türkiye Cumhuriyeti kuruldu. Cumhuriyetin ilk
yıllarında Ankara bozkırın ortasında çorak, balcımsız, sıtmalı bir kasaba
görünüşlü kentti. Yaklaşık nüfusu 30. 000 dolaylanndaydı. Ankara aradan geçen 80
yıl sonrasında hızla gelişerek modem ve çağdaş bir kent olmuştur.
Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alâaddin Keykubat, muhtemelen 1190’da doğdu.
Babası I. Gıyâseddin Keyhusrev, 1196’da tahtı kardeşi Rükneddin Süleyman’a
bırakmak mecburiyetinde kalıp gurbet hayatına çıktığında I. Alâaddin Keykubat
ağabeyi Keykâvus’la birlikte babasının yanında bulundu.
I. Gıyâseddin Keyhusrev,
1205 yılında yeniden Selçuklu tahtına geçince Keykubat’ı Tokat’a melik tayin
etti. Meliklik döneminde bastırdığı paralarda “el-Melikü’l-mansûr Alâüddevle
ve’d-dîn Nâsıru emîri’l-mü’minîn” unvan ve lakabını kullandı.
AĞABEYİNE İSYAN ETTİ
Babasının Alaşehir savaşında ölümü üzerine 1211’de ağabeyi İzzeddin Keykâvus
en büyük oğul olduğu için devlet erkânı tarafından Kayseri’de sultan ilân
edilince Keykubat ağabeyinin hükümdarlığını kabul etmeyip ittifakına aldığı
Ermeni Kralı Leon ve Erzurum meliki olan amcası Mugīsüddin Tuğrul Şah ile
birlikte Kayseri’yi muhasara etti.
Ancak sonuç alamayıp Ankara Kalesi’ne
çekildi, erzak stoku tükenince kendisine ve Ankara halkına zarar verilmemesi
şartıyla teslim oldu ve 1212’de hapse atıldı. İzzeddin Keykâvus kardeşini
öldürmek istediyse de hocası Mecdüddin İshak buna engel oldu.
Keykubat, İzzeddin
Keykâvus’un vefatı üzerine hapisten çıkarılıp 1220’de Sivas’ta hükümdar ilân
edildi. Daha sonra muhteşem törenlerle Konya’da yeniden tahta oturdu. Halife
Nâsır-Lidînillâh Şehâbeddin es-Sühreverdî ile menşur, hil‘at, çetr ve diğer
saltanat alâmetlerini göndererek hükümdarlığını tasdik etti.
SULTAN ALAADDİN’İN İLK İCRAATI
Keykubat’ın ilk icraatı Eyyûbîler’le bozulmuş olan münasebetleri düzeltmek
oldu; daha sonra Eyyûbî Hükümdarı el-Melikü’l-Âdil’in kızı ile evlenerek
dostluğunu kuvvetlendirdi. Yaklaşmakta olan Moğol istilâsına karşı tedbir olarak
Konya, Sivas ve Kayseri’yi sağlam surlarla çevirtti.
1222’de Alâiye’yi (Alanya)
fethetti. Türk denizciliğinin ilk döneminde önemli bir yeri olan Alâiye’de bir
tersane inşa ettirdi. Şehri sultana teslim eden Kyr Vart’ın kızı ile evlendi.
Ertesi yıl sadakatinden şüphe ettiği Beylerbeyi Seyfeddin Ayaba, Mübârizüddin
Behram Şah, Niğde subaşısı Zeynüddin Başara ve daha önce Malatya subaşısı olan
Bahâeddin Kutluca gibi değerli emîrleri öldürttü.
Sultanın bu emîrleri ortadan
kaldırması devleti zayıflatmış, bu durum, Selçuklu ordusunun 1243 yılında
Kösedağ’da ağır bir bozguna uğramasına sebep olmuştur. Keykubat bir ara onlara
mensup olan bazı emîrleri de sürgüne gönderdiyse de daha sonra affetti.
KIRIMLILARA KUCAK AÇTI
Moğollar’ın 1223 yılında Kırım sahillerindeki Suğdak’a hücumları üzerine
halkın çoğu şehirden ayrılmıştı. Bunlardan bir kısmı gemilerle Karadeniz
kıyısındaki limanlara gelip Selçuklu Devleti’ne sığındı. Trabzon Rumları’nın
Suğdak Limanı’nı elde etmeye çalıştıklarını haber alan Keykubat oradan gelen
tâcirlerin teşvikiyle Suğdak’a bir ordu gönderdi. Kastamonu Beyi Hüsâmeddin
Çoban kumandasındaki Selçuklu donanması 1224’te Suğdak şehrini fethetti.
ERMENİLERİ VERGİYE BAĞLADI
Keykubat, 1225 yılında tüccarların Franklar ve Ermeniler’den şikâyetçi olması
üzerine Ermeniler’le Haçlılar’a savaş açtı. Mübârizüddin Çavlı ve Emîr Komnenos
kumandasındaki Selçuklu kuvvetleri Mut ve Silifke yörelerini kolaylıkla
fethetti. Alâiye’den ilerleyen Antalya subaşısı Mübârizüddin Ertokuş da Mâmûriye
(Anamur), Gülnar ve diğer bazı kaleleri aldı.
Her iki yönden yapılan taarruzlara
dayanamayan Kıbrıs Frankları Kıbrıs’a kaçtılar. Göksun-Elbistan yöresinden
hareket eden bir Selçuklu kuvveti de Ermeni Krallığı’nın topraklarına girerek
Çinçin Kalesi’ni ele geçirdi. Ermeni Kralı Hetum, Keykubat’a elçi göndererek
barış isteyince sultan kralın teklifini 1225’te kabul etti. İmzalanan antlaşmaya
göre fethedilen Ermenek, Mut, Gülnar, Anamur ve muhtemelen Silifke yöreleri
Selçuklu ülkesine katıldı. Ayrıca Ermeni kralı her yıl sultana 40 bin altın
ödeyecek ve sultan istediği zaman 1000 atlı ile 500 çarkçı gönderecekti.
EYYUBİLER İLE AKRABALIK KURDU
1226’da Mübârizüddin Çavlı ve Esedüddin Ayaz kumandasındaki Selçuklu ordusu,
Malatya yöresindeki Kâhta ve Hısnımansûr (Adıyaman) kaleleriyle Harput
yöresindeki Çemişkezek Kalesi’ni Artuk Hükümdarı Melik Mesud’dan aldı. Mesud,
zengin hediyeler göndererek bir daha tâbilikten ayrılmayacağını bildirince
sultan onu affetti. Eyyûbîler’le ilişkilerini iyileştirmek isteyen Alâaddin
Keykubat, ertesi yıl Malatya’da yapılan bir düğünle Eyyûbî Hükümdarı
el-Melikü’l-Eşref’in kız kardeşiyle evlendi.
MENGÜCEK BEYLİĞİ’Nİ ORTADAN KALDIRDI
Keykubat, 1228’de tâbilikten ayrılıp bağımsızlık isteyen Mengücükoğulları
Beyliği’ni ortadan kaldırdı. Divriği hariç bütün Mengücüklü ülkesini Selçuklu
topraklarına kattı. Daha sonra amcası Mugīsüddin Tuğrul Şah’ın oğlu Cihan Şah’ın
elinden Erzurum’u almak için harekete geçti.
Cihan Şah, Keykubat’ın, üzerine
yürüyeceğini düşünerek Eyyûbî Hükümdarı el-Melikü’l-Eşref’i metbû tanımıştı.
el-Melikü’l-Eşref iyi donatılmış bir askerî birlik gönderince Eyyûbîler’le
bozuşmak istemeyen sultan geri dönmek zorunda kaldı. Oğlu II. Gıyâseddin
Keyhusrev’i Mengücük iline melik olarak gönderdi; Antalya subaşısı Mübârizüddin
Ertokuş’u da ona atabeg tayin etti.
OĞLU KEYHÜSREV ESİR DÜŞTÜ
Sultan Keykubat Erzincan’da iken Trabzon Rumları’nın Selçuklular’ın elinde
bulunan Karadeniz kıyılarını yağmaladıkları haberini aldı. Sultan, oğlu II.
Gıyâseddin Keyhusrev kumandasındaki bir orduyu Trabzon’un fethine gönderdi.
Mübârizüddin Ertokuş kumandasındaki Selçuklu ordusu Trabzon’u kuşattı. Fakat
günlerce yağan yağmur ve şiddetli rüzgâr Selçuklu ordusunun dağılmasına sebep
oldu. Keyhusrev, Rumlar tarafından esir alındı. İmparator Andronikos kendisine
saygılı davrandı ve onu fazla bekletmeden 1228’de babasına gönderdi.
YASSI ÇİMEN SAVAŞINI KAZANDI
Ahlat’ı kuşatan Celâleddin Hârizmşah’ın kendi üzerine yürüyeceğini haber alan
Keykubat, Ermeni kralından ve Haçlılar’dan yardım istedi, Eyyûbîler’e de yardıma
gelmeleri için beş defa elçi gönderdi. Sonunda el-Melikü’l-Eşref 10 bin kişilik
bir orduyla Sivas’a gelerek Keykubat ile buluştu.
Keykubat ve el-Melikü’l-Eşref,
Celâleddin Hârizmşah’ı Erzincan ile Suşehri arasındaki Yassı Çimen’de
karşıladılar. Savaş Celâleddin’in 1230’da yenilgisiyle sonuçlandı.
Celâleddin Hârizmşah’ın ortadan kalkması Selçuklular’ı Moğollar’la karşı
karşıya getirdi. 1232 yılında bir Moğol birliği yağmalar yaparak Sivas
yakınlarına kadar geldi. Bu akının Gürcü Kraliçesi Rasudan’ın tahrikiyle
yapıldığı kanaatine varılarak Erzurum subaşısı Mübârizüddin Çavlı ile birlikte
Gürcü topraklarına girilip bazı kaleleri zaptedildikten sonra barış yapıldı.
Rasudan’ın kızı ile sultanın oğlu Keyhusrev’in evlendirilmesine karar verildi.
Keykubat, Moğollar’ın çok daha kalabalık bir orduyla Selçuklu ülkesine akında
bulunmaları ihtimaline karşı 1233’te Moğol hanına değerli hediyelerle bir elçi
gönderdi ve istilâya engel olmaya çalıştı. Ancak Ögedey Han gönderdiği yarlıkta
sultandan kendilerine tâbi olmasını istedi.
KUBBET’ÜL İSLAM, BELDET’ÜL TÜRK: AHLAT
Birbirini takip eden Moğol akınları yüzünden Eyyûbîler Ahlat bölgesini
terkedince bölgede dirlik düzenlik kalmadı, birçok şehir harap ve metrûk hale
düştü. Sultan Keykubat, kendisine çok güvendiği Kemâleddin Kâmyâr’ı bu bölgeye
göndererek ondan bölge ile komşu yöreleri Selçuklu idaresi altına alıp düzenliği
sağlamasını istedi. Kâmyâr verilen görevi başarıyla yerine getirdi. Kaleler
onarılıp içlerine muhafızlar konuldu. Ahlat büyük bir subaşılığın merkezi oldu.
Emîr Sinâneddin Kaymaz Ahlat subaşılığına tayin edildi. Keykubat, Ahlat
bölgesinde yaşayan 4000 Hârizmli’nin devlet hizmetine alınmasını emretti.
ANADOLU’NUN FATİHİ
Keykubat’ın Ahlat bölgesini imar ederek oraya sahip çıkması üzerine Eyyûbîler
bölgenin gasbedildiğini iddia etmeye başladılar. Mısır Eyyûbî Hükümdarı
el-Melikü’l-Kâmil, Anadolu’yu zaptedip aralarında paylaştıracağı vaadiyle diğer
Eyyûbî meliklerini de hizmetine alıp kalabalık bir askerle 1234’te Anadolu’ya
yürüdü. Yapılan savaşta yenilen Eyyûbîler yiyecek sıkıntısının başlaması üzerine
geri döndüler. Aynı yıl Harput, ertesi yıl da Siverek, Urfa, Harran ve Rakka
Selçuklu hâkimiyetine girdi. 1237’de Sultan Alâaddin Keykubat bütün ordusunu
Kayseri’de topladı; amacı Eyyûbîler’i Güneydoğu’dan tamamıyla çıkarmaktı. Büyük
oğlu Keyhusrev’i eskisi gibi Erzincan meliki olarak bıraktı. Emîrleri biat
ettirerek Eyyûbî prensesinden doğan küçük oğlu İzzeddin Kılıcarslan’ın
veliahtlığını ikinci defa ilân etti.
ZEHİRLENEREK ŞEHİT OLDU
Aynı yıl Ramazan bayramında elçilere verdiği bir ziyafette yediği av etinden
zehirlenerek ertesi gün 31 Mayıs 1237’de öldü. Naaşı Konya’ya götürülüp kendi
adını taşıyan yerdeki (Alâaddin tepesi) aile mezarlığına gömüldü. Oğlu Keyhusrev
tarafından zehirlendiği ileri sürülürse de bu doğru değildir; çünkü o günlerde
II. Gıyâseddin Keyhusrev muhtemelen Erzincan’da bulunuyordu.
ANADOLU SELÇUKLU’NUN EN GÜÇLÜ DÖNEMİ
Alâaddin Keykubat âdil, ciddi ve otoriter bir hükümdardı. Devlet işlerini
bizzat yakından takip eder, görevini ihmal edenlere müsamaha göstermezdi. Onun
zamanı Selçuklular’ın en güçlü dönemidir. Keykubat, doğuda Fırat’a kadar bile
gitmeyen ülkesinin sınırlarını Aras boylarına ve Van gölüne kadar ulaştırdı.
Yine onun devrinde Akdeniz ve Karadeniz’de donanma meydana getirildi. Karadeniz
donanması sayesinde Kırım’daki Suğdak şehri Selçuklu idaresine bağlandı.
Vefatı esnasında Selçuklular Ortadoğu’nun en kuvvetli ve en büyük devleti
idi. Çukurova’daki Ermeni kralı, Trabzon Rum imparatoru, Halep Eyyûbî meliki ve
Mardin Artuklu meliki Keykubat’ı metbû tanıyordu. Hatta İznik Rum Devleti’nin de
onun tâbileri arasında yer aldığı söylenir. Para ve kitâbelerinde
“es-sultânü’l-a‘zam” unvanı ile anılır.
Abbâsî halifesi de gönderdiği yazılarda
ona aynı unvanla hitap etmiştir. İbnü’l-İbrî, Keykubat’ın çok akıllı, siyasî
zekâsı yüksek, ahlâklı ve namuslu bir hükümdar olduğunu kaydettikten sonra
devletinin gücünü arttırdığını, şanını yücelttiğini, ülkesini genişlettiğini,
birçok hükümdarın kendisine tâbi olduğunu, âlemin onun önünde eğildiğini ve
bundan dolayı kendisine “dünyanın sultanı” denildiğini kaydeder.
SULTANIN YAPTIRDIĞI ESERLER
Beyşehir gölü üzerinde yaptırdığı Kubadâbâd Külliyesi saray, misafirhane,
kışla, cami ve diğer binalardan oluşur. Sarayın duvarlarını süsleyen çiniler ve
üzerindeki minyatürler Selçuklu sanatının en güzel örnekleri arasında yer alır.
Sultan ayrıca Kayseri’de şehrin 5 km. batısında Keykubâdiyye Sarayı’nı inşa
ettirmiş, Konya’da da kendi adını taşıyan görkemli bir saray yaptırmıştır.
Selçuklu hükümdarları, kervanların güven içinde ve rahatça seyahat etmeleri için
kırsal yerlerde kervansaraylar kurmuşlardır. Keykubat da biri Konya-Aksaray,
diğeri Kayseri-Sivas arasında Sultan Hanı adıyla meşhur olan iki muhteşem
kervansaray inşa ettirmiştir. Alâiye-Antalya yolu üzerinde Şerefşah,
Konya-Antalya arasındaki Alara Hanı, Konya’da Dârüşşifâ-i Alâiyye adlı bir
hastahane yine onun tarafından yaptırılmıştır. Anadolu’nun bazı şehirlerinde
kendi adıyla anılan camiler bulunmaktadır.
ALİMLERİ HİMAYE ETTİ
Alâaddin Keykubat âlimlere çok değer verir, onları himaye ederdi. Muhyiddin
İbnü’l-Arabî, Abdüllatîf el-Bağdâdî, Necmeddîn-i Dâye, Kāniî-i Tûsî,
Sultânülulemâ Bahâeddin Veled ve Ahî Evran gibi âlim, mutasavvıf, edip ve
şairler onun zamanında Anadolu’ya gelmiş, ilgi ve itibar görmüştür. Tarihe yakın
ilgi duyduğu, Nizâmülmülk’ün Siyâsetnâme’sini, Gazzâlî’nin Kimyâ-yı Saâdet’ini
ve Keykâvus b. İskender’in Ķābûsnâme’sini okuduğu kaydedilmektedir.
Not: Prof. Dr. Faruk Sümer’in I. Keykubad, DİA eserinden derlenmiştir.
Ahlat Doğu Anadolu Bölgesinin, Yukarı Murat–Van Bölümü’nde, Süphan ve Nemrut
dağları arasında bulunan plato üzerinde kurulmuş, Bitlis İli’ne bağlı, 34.000
nüfuslu bir ilçe merkezidir.
Asya’dan Anadolu’ya(Dolayısı ile
Avrupa’ya)uzanan yolların üzerinde bulunması, Doğu Anadolu’ya göre ılıman
iklimi, bereketli toprakları, bina yapımına elverişli yapı malzemesi olan Ahlat
taşı ve su kaynakları ile tarihin her döneminde bölgedeki büyük güçlerin
dikkatini çekmiştir. Bu nedenle tarihi süreç içindeki işgaller ve yağmalamalar,
daima önemli yerleşim yeri olan Ahlat toprakları üzerinde kurulan ileri
medeniyetlere ait tarihi eserlerin, her el değiştirmede tahrip olmasına neden
olmuştur.
Tarihin uzunca bir dönemi ile birlikte özellikle Türklerin Anadolu’yu yurt
edinmelerindeki en önemli tarihi tanığı olan ve sinesinde o döneme ait izleri
1000 yıldır büyük bir özenle koruyan Ahlat, her ne hikmetse unutulmuşluğa terk
edildikçe direnmiş, ”Ben burada Anadolu Türk tarihinin en önemli
tanığıyım.”mesajını tekrarlayıp durmuştur. Yüzlerce yıl sesini önemseyen
çıkmamış, evin en sevgili çocuğu olması gerekirken sokağa, kendi haline terk
edilmiştir.
Cumhuriyet Dönemi’nde Ahlat tarihi ile ilgili ilk ciddi eserin yazarı olan
Abdurrahim Şerif Beygu: “ Hep tarihi olan bu milli mevcudiyet ve asarımızın bu
kadar zengin hatırat ve menabiini sinesinde saklayan Anadolu’da diyebilirim ki
pek az bir şehir Ahlat derecesine çıkabilir. “demektedir. Beygu yine aynı
eserinde Türk Tarihi içinde hazineler değerinde olan bu asar ve mahkukatın
şimdiye kadar Türk alemi irfanınca az tanınmış olmasına müteessir olmamak mümkün
değildir.” diyerek Ahlat’ın tanıtılması konusunda bir tarihçi olarak kendi
üzerine düşeni yapmış ve ‘Ahlat Kitabeleri’ adlı eseri ile yüzlerce yıl sonra
Ahlat ile ilgili ilk eser bu şekilde Anadolu Türk tarihiyle ilgilenenlerin
bilgisine sunulmuştur.
Ahlat’ta, Urartular ve Urartular’dan önceki dönem ile ilgili ciddi bir
araştırma yapılmamıştır. Beygu; Urartuları Turan Kavminden Orarto yahut Lortho
oarak tanımlar ve M.Ö. 900 yılında doğudan gelerek Ahlat’a hakim olduklarını
yazar. Urartular Tuşba(Van) şehrini kendilerine başkent yapmışlardır.
Ancak;
Anadolu’da Urartular’ın hakimiyeti Asurlular’dan aldıklarını biliyoruz. Bu
nedenle Ahlat’ta, Urartu öncesi Asur egemenliğinin bulunması gerekir.
Urartu
Devleti Anadolu’daki hakimiyet mücadelesinde zayıf düşünce hakimiyeti altındaki
yerlerin bir bölümü M.Ö. 6.yüzyıldan itibaren Medler’in eline geçer Ahlat’ta
M.Ö. 6.yüz yıldan itibaren önce Med, sonra da Persler’in hakimiyeti altına
geçer.
Persler ile Makedonya Kralı Büyük İskender arasındaki savaşı kazanan
Büyük İskender Perslerin elinde bulunan Anadolu toprakları ile birlikte Ahlat’ı
da hakimiyeti altına alır.
M.Ö. 328’de İskender’in Babil Satrabı Slevkos’a
bağlanan Ahlat, daha sonra Partların eline geçer. 395’te Büyük Roma
İmparatorluğu’nun ikiye ayrılmasından sonra Ahlat Doğu Roma İmparatorluğu’nun
(Bizans İmp.)hakimiyet sahasındaki topraklara katılır.
639 – 640 yılından itibaren bölgeyi Müslüman Arap İmparatorluğu denetimine
almak isteyen Halife Hz. Ömer’in El- Cezire kumandanı İyaz Bin Ganem,
komutanlarından Halit Bin Velid’i bu alana gönderir. Ahlat bu şekilde feth
edilir.
Abbasiler’in idaresi zayıflayınca Şehir tekrar Doğu Roma
İmparatorluğu’nun eline geçti. 1040 yılından itibaren Büyük Selçuklu Devleti’nin
kuruluşunu sağlayan Selçuk Bey’in torunları Tuğrul Bey ve İbrahim Yınal,
Azerbaycan ve havalisini ele geçirirken aynı kuvvetlerin devamı da Ahlat’ı ele
geçirirler.
Doğu Roma ile İslam İmparatorluğu arasında zaman zaman el
değiştiren Ahlat, bir arada Güney Doğu Anadolu’da bir beylik kurmuş olan
Mervanilerin eline geçerse de 1061 yılından itibaren Asya’dan Anadolu’ya göç
eden ve kendilerine yeni bir yurt edinmek isteyen Türkler tarafından ele
geçirilir.
Anadolu’yu yurt edinmek isteyen bu Türk güçleri Ahlat’ta
kurdukları garnizonuyla burayı üs ederek Anadolu’nun diğer yerlerine de akınlar
yapmışlardır. Türklerin Anadolu içlerindeki bu ilerlemeleri Doğu Roma
İmparatorluğu’nu rahatsız etmiş ve Anadolu’da hakimiyet mücadelesi içindeki bu
iki büyük güç 1071’de savaşmışlardır.
Alp Arslan Halep’i feth edip Mısır
Fatimileri üzerine yürürken Bizans’tan gelen elçi Ahlat, Erciş ve Menbiç
şehirlerinin derhal teslimini istemiş. İsteği reddeden Alp Arslan Ahlat’ta
bulunan Afşin Bey’den Bizans orduları hakkında bilgi istemiştir.
Sultanın henüz
gelmediğini sanan İmparator durumu öğrenmek için ermeni kumandanı
Basil’i(Basileuks) gönderdi. Fakat Ahlat Garnizonu bu kuvvetleri esir ve
katletmek sureti ile öyle bir yok eyledi ki; İmparatora haber verecek bir kimse
kalmamıştı. 1071 yılında yapılan bu savaşta Ahlat’ın ve Ahlat’taki garnizonun
önemi çok büyüktür.
Savaş bölge coğrafi olarak da incelendiğinde, Ahlat’tan yola
çıkan Selçuklu kuvvetleri ile onları Malazgirt Ovası’nda bekleyen Doğu Roma
ordusu arasındaki ilk savaşların Ahlat – Malazgirt arasındaki engebeli alanlarda
yapılmış olması kuvvetle muhtemeldir. Sonuçta savaşı kazanan Alparslan savaşta
yararlık gösteren Ahlatlıların büyük ganimet elde etmesini sağladı.
Ardından
Ahlat, Selçuklular’a bağlı Diyarbakır emirlerine bağlandı. Bu emirler tarafından
kendilerine zulüm yapılması üzerine Alp Arslan’ın amcazadesi, Merent emiri
İsmail’den yardım istediler. İsmail adaleti ve iktidarı ile meşhur vezirlerinden
Sokman’ı Ahlat’a emir atadı. Bu şekilde Sokman – Sökmen- Sekmen- tarafından 1100
yılından itibaren Ahlat’ta Selçuklular’a bağlı Ahlat Şahlar( Sökmen Şahlar yada
Ermen Şahlar da denir.) kuruldu.
1100 – 1207 yılları arasında devam eden Ahlat Şahlar süresince Ahlat’a hakim
olanların listesi
- Sokman El Kutbi 1100 - 1112
- Zahireddin İbrahim 1112 -
1127
- Ahmed 1127 - 1128
- Nureddin 2.Sokman 1128 - 1183
- Seyfeddin Bek
Timur 1183 - 1193
- Bedreddin Ak Sungur Hezar Dinari 1193 - 1198
- Şucaeddin
Kutluğ 1198 - 1198
- Melik’ül Mansur Mehmed 1198 - 1206
- İzzeddin Balaban
1206 - 1207
Malazgirt zaferi ve kısa süre sonra kurulan Ahlat Şahlar dönemi Ahlat’ın
“altın çağ”ını yaşatır. Bu dönemde Ahlat batıda Diyarbakır’a, Doğu’da Erzurum’a
kadar uzanan geniş bir alana hükmeder. Şehir Türk Kültürünün nadide eserleri ile
bezenir. Bu gün Bulanık İlçesi’ne bağlı Abri köyü Ahlat’ın ilim yuvasıdır.
Abri
ve Ahlat içindeki ilim yuvalarında yetişen bilim adamları Ahlat adını bütün
dünyaya tanıtırlar. Ahlat, Belh ve Buhara(bazı kaynaklarda Merv)ile birlikte
Kubbet’ül İslam (İslamın Kubbesi) olarak anılır.O zaman nüfus 300.000
civarındaydı.
Orta Çağın büyük şehirleri olan Bağdat, Halep, Şam, Kahire, Musul ne idiyse
Ahlat’ta oydu.
Çünkü bu şehirlerin müstakil tarihleri yazıldığı gibi Ahlat’ın da
tarihi vardır. İbni Ebilmutahhari Ensari’ tarafından yazılıp, Ebilfeda
tarafından kaynak alınan “Ahlat Tarihi” kitabı ne yazık ki şu anda nerede olduğu
bilinmemektedir. Ahlat Şahlar’dan sonra şehir Eyyubiler’in eline geçer. Bu
sırada Doğu’dan Batı’ya doğru bir büyük akın başlar.
Moğollar önlerine çıkan
bütün kuvvetleri dağıtarak Anadolu’ya doğru ilerlemektedirler. Onların önünden
kaçan Harzem Şah Celaleddin Mengübirti Ahlat önüne gelerek şehri
kuşatır.
Selçukluların büyük hükümdarı Alaaddin Keykubat Celaleddin’e;
kıymetli veziri Kemalettin Kamıyar’ı elçi göndererek Ahlat muhasarasını
kaldırmasını ister.
Celaleddin’e “ Alim ve zahit diyarı, Türk kültürünün bu
güzel şehrini işgal ve tahrip etmesinin kendisine bir şey kazandırmayacağını,
kuvvetlerini Moğollara karşı birleştirerek onları Asya’nın doğusuna doğru
sürmenin ikisi içinde daha iyi olacağını, Ahlat kuşatmasını kaldırması halinde
Selçuklu ordusunun kendisine her türlü yardımı yapacağını “söyler.
Ancak Kars ve
Ani’yi Gürcülerden kurtardığı için İslam dünyasında büyük şöhret sahibi olan
Celaleddin Harzem Şah, ileri görüşlülükten uzak bir tavırla bu öneriyi
reddederek Ahlat’ı ele geçirir. Şehir üç gün yağmalanarak tahrip edilir.
Bunun
üzerine Selçuklu ordusu Harzem Şahlar’ın üzerine yürüyerek onları Yassı-Çimen’de
mağlup eder(1230) İki Türk ordusunun bu çarpışması Anadolu’yu yağmalamaya gelen
Moğollar’ın işini kolaylaştırır. Celaleddin Harzem Şah’ın, Ahlat ve Erzurum’a
karşı giriştiği bu hareketler O’nun İslam dünyasında kazandığı ünü kaybetmesine
neden olmuştur.
Ahlat, Harzem Şah işgali ve ardından Moğol Hükümdarı Hülagü’nün
komutanlarından Sukal Buğa’nın 1258 tarihindeki işgal ve yağması ile bir daha
tarihteki o eski güzel günlerine dönemez. Küçük bir Anadolu Türk kasabası olarak
kalır. Karakoyunlu hakimiyeti Timur orduları tarafından bitirilir.
Akkoyunlu
Uzun Hasan’ın oğlu Maksut, O’nun oğlu Rüstem ve Rüstem’in oğlu Emir Bayındır
dönemlerinde Ahlat tekrar canlanmış ve Türk tarihinin nadide eserleri olan
kümbetlerle bezenmiştir. Çaldıran Seferine giden Yavuz Sultan Selim’den Tercan
yakınlarında kendisine ulaşan Ahlatlılar “Ecdat mezarlarının bulunduğu” Ahlat’ta
bir kale yaptırmasını istemişlerdir. Yavuz Sultan Selim bu isteği olumlu bularak
Ahlat’a bir kale yapılması emrini vermiştir.
Zaman zaman İran yönetimlerinin de
eline geçen Ahlat Kanuni Sultan Süleyman’ın Irakeyn seferi esnasında (1533
yılında) tekrar Osmanlılar’a bağlanmıştır. Kanuni’de Ahlat Kalesi’nin
güçlendirilmesini ve bir iç kale yapılması emrini vermiştir. 1635 yılnda Revan
Seferi’ne çıkan Sultan 4. Murat Ahlat’a uğramış Karmuç(Yeniköprü)da konaklayarak
Ahlat’taki ecdat mezarlarını ziyaret etmiştir.
1639 yılında İran’la yapılan
Kasr-ı Şirin antlaşması’ndan sonra artık doğu sınırları çok uzun zaman
değişmemiş ve Ahlat tarihteki ihtişamından uzak olmasına karşın daima Osmanlı
hakimiyetinde kalmıştır. 1914 yılında uğradığı Rus işgalinden 21 Şubat 1916
yılında kurtulmuştur.
Cumhuriyet Devri İdari Taksimi esnasında 1929 yılında Van Vilayeti’ne
bağlanmış, 1936 yılından itibaren Bitlis Vilayeti’ne bağlı bir ilçe merkezi
olmuştur.
Anadolu’ya Türk akınlarının önemli üs merkezi olan ve Anadolu’nun Ebedi Türk
Yurdu oluşunda çok önemli bir görev üstlenen Ahlat, sinesinde barındırdığı
tarihi eserleri ile tanınmayı beklemektedir.
I. İLÇENİN TARİHİ
A-TÜRK FETHİ ÖNCESİ AHLAT
1-Ahlat Adının
Menşei
Ahlat’ın adının menşei hakkında halk arasında hala süregelen bir
efsane vardır . Bu efsane şöyledir; “ Van Gölü’nün bu müstesna kıyısında hüküm
süren Urartu Kıralı “Lat” Med’lerin saldırısına dayanamayınca şehir düşe ve
hükümdar da ağır yaralar alır.
Babasının başını dizine koyan hükümdarın kızı
“Ah!” çekerek ince ince göz yaşları dökmektedir. Kızın “Ah! Lat , Ah! Lat” diye
yükselen feryadı, Med’lerin şehre girmesine kadar devam eder . Urartu Kıralı
hayata gözlerini yummuş ancak bilmeyerek çok sevdiği bu şehre ismini
vermiştir.”
Şüphesiz bir efsane ama doğrusu hoş yakıştırılmış. Bunun yanı
sıra ilçenin ismi islami literatürde “Hilat” olarak geçer .
2-Ahlat’ta Çeşitli Hakimiyetler
Türkiye’de belki de tarihi eserleri
açsından eşi benzeri olmayan bir belde konumundaki Ahlat’ın varlığı MÖ. 1500
yılına kadar uzanmaktadır.Asurlular’ın bir uç beyliği olan şehir daha sonra
Urartular’a geçiyor. İsmini de bu dönemde alıyor. Şehrin en eski sakinleri olan
Urartular buraya “Halads” , Ermeniler “Şaleat” , Süryaniler “Kelath” , Araplar
“Hil’at” , İranlılar ve Türkler ise “Ahlat” demişlerdir.
Ahlat’ta paleolotik
döneme Tunç Devri’ne tarihlendirilen münferit eserler mevcuttur. Bu dönem esaslı
olarak ilmi şekilde araştırılmamıştır . Şehir MÖ.9.yy.’da Asur hakimiyetine son
veren Urartuların egemenliğine girmiş ve Urartuların şehirdeki bu hakimiyetleri
MÖ.6.yy.’a kadar devam etmiştir. Bu dönem hakkında pek bilgi yoktur.
MÖ.600
yıllarında Medlilerin ve Perslilerin egemenliğine giren şehir daha sonra
Anadolu’daki Pers hakimiyetine son veren İskender’in yani Greklilerin
hakimiyetine geçmiş , bundan sonra Port hakimiyetine girmiştir.
Bu dönemde ayrıca
Roma’nın ve Roma’nın ikiye ayrılmasından sonra da Bizans’ın egemenliğine giren
şehir miladi 641 yılında burayı islam ordularının fethetmesine kadar Bizans
egemenliğinde kaldı.
3-İslam Dönemi
Şehir Hz. Ömer döneminde Cezire fatihi Iyaz bin Ganem
tarafından fethedilerek İslam Devletinin egemenliğine girmiştir (641). Ahlat
Beyi yapılan antlaşma gereği vergi vermeyi kabul etmiş ve bu antlaşma Hz. Osman
döneminde Doğu Anadolu’da harekatta bulunan Habib b. Mesleme tarafından tasdik
edilmiştir.
Hz. Osman’ın öldürülmesi, Hz. Ali döneminin de karışık geçmesi ve
nihayet Hz. Muaviye’nin ölümüyle başlayan iç karışıklıklar sırasında Ahlat halkı
da isyan etmiş ancak Emeviler’in Cezire valisi Muhammed b. Mervan tarafından
şiddetle cezalandırılmışlardır. Böylece bölge Cezire valiliğine bağlanmıştır.
Azerbaycan valisi Cerrah b. Abdullah’ın Erdebil’de Hazarlara yenilip şehit
düşmesi üzerine halife , Hişam b. Abdülmelik Said el Haraşi’yi Hazarlarla
mücadeleye memur etti (730-31). Ahlat’a gelen Haraşi şehir kapıları kendine
açılmayınca şehri şiddetli bir muhasaradan sonra almıştır.
Abbasiler
döneminde Ahlat’ta ki mahalli hanedanlar ibka edildikleri gibi idari yapıda
aynen korundu. Bu sıralarda Haricilerin Musul ve Diyarbekir civarında
faaliyetlerini yaygınlaştırdıklarını görüyoruz. Ahlat’ta zaman zaman onların
saldırılarına ma’ruz kalıyordu.
Mahalli idarecilerin 851’de Van Gölü ve
çevresinde çıkan olayları bastırmaktan aciz kalmaları yüzünden Samerra’dan
gönderilen Büyük Boğa asilerin reisi Musa b. Zürare’yi yakalayıp bu bölgede
dirlik ve düzenliği yeniden kurdu. Abbasi hakimiyetinin zayıflaması üzerine
Bizanslılar 928’de şehri almışlardır. Bundan sonra Ahlat’ta X. yy. sonunda bir
Kürt sülalesi olan Mervanoğulları hüküm sürmüşlerdir.
B- TÜRK FETHİNDEN SONRA AHLAT
1-Selçuklular dönemi
Türkler
Anadolu’ya geldiklerinde Ahlat dışındaki Van , Erciş, Malazgirt, Bargiri gibi
bölgedeki şehirlerin hepsi Bizanslıların hakimiyetinde idi. Ahlat ise Hz. Ömer
döneminden beri zaman zaman el değiştirse de müslümanların hakimiyetinde idi. Bu
bölgeye karşı Türk akınlarının VIII. yy.’da başladığı bilinmektedir. Bu dönemde
buraya hakim olan güç Bizans idi ve bu bölgelere keşif hareketleri
düzenleniyordu. Bizans ile askeri mücadele bölgesi uçlar itibariyle Suriye,
El-Cezire e Doğu Anadolu ucu idi. Doğu Anadolu ucunda Ahlat ve Erzurum iki
önemli şehirdir.
1071 tarihinden evvel büyük bir ihtimalle 1040 tarihinden
itibaren Ahlat , Anadolu’ya gelen Türkmenlerin uğrak yeri olmuştur. 1018’de
Çağrı Beyin yurt edinmek amacıyla Van Gölü kıyılarına bir keşif harekatı
yaptığını, burada Bizans komutanı Senekherim’i mağlup ettiğini ve daha sonra
Maveraünnehr’e dönerek buraların fethedilebileceğine dair kardeşi Tuğrul Beye
bilgiler verdiğini tarihi kayıtlar kaydetmektedir.
Türkmen Beyleri bu
akınlara devam ettiler. Hatta 1040 Dandanakan Zaferinden sonra zaptı zaruri
yerlerin başında Anadolu geliyordu. Bu maksada yönelik olarak 1040’dan sonra
kurulan Büyük Selçuklu Devletine tabi olan Türkmen Boyları bunlara sağlanacak
yer sıkıntısı zuhur edince bu boylar Andolu üzerinde yağma hareketlerinde
bulunmaları için yönlendirildiler. Böylece buraya giden Türkmen zümreleri burayı
yurt edinmek maksadını taşıdıkları için bir kısmı buralarda yerleşmiş bu da
Anadolu’nun fethini kolaylaştıran en önemli amil olmuştur.
İbrahim Yınal 1048
Hasankale Zaferiyle Bizanslıları ağır bir yenilgiye uğrattı. Tuğrul Bey 1054
yılında Ahlat üzerinden gelerek Malazgirt’i kuşattı ancak alamadı.Sultan
Alparslan devrinde Ahlat Selçuklu Devletinin Anadoluya düzenlediği seferlerde
bir üs vazifesi görüyordu. 1066 yılında Selçuklu Sultanı Alparslan’ın
kumandanlarından olan Gümüştekin, Afşin ve Ahmetşah Anadolu içlerine başarılı
akınlar yaparak o dönemde bir Türk garnizonu haline gelmiş olan Ahlat’a
döndüler.
Sultan Alparslan Malazgirt’e Ahlat’an giderek burayı fethetmiştir.
İbn’ül Ezrak Malazgirt Zaferine katılan Ahlatlıların zengin ganimetlerle
döndüğünü ve bu tarihten sonra şehrin Sultan Alparslan tarafından tayin edilen
valilerce yönetildiğini kaydetmektedir.
a-Ahlatşahlar Dönemi (1100-1208)
Artukoğulları , Danişmendoğulları,
Mengücekoğulları ve Saltukoğulları gibi Ahlatşahlar da Anadolu’da kurulmuş ilk
Türk-İslam beyliğidir. Kurucusu Melikşah'ın amcası Yakuti’nin oğlu Kutbeddin’in
Türk ırkından bir kölesi olan ve bu nedenle kendisine “Sökmen-el Kutbi” denilen
Sökmendir.
Kurucusundan dolayı bu beyliğe Sökmenliler dendiği gibi kurulduğu
coğrafi yer itibariyle Ermanşahlar veya Ahlatşahlar da denilmektedir.
Ahlatşahlar, Ahlat merkez olmak üzere Erciş, Adilcevaz, Silvan,Malazgirt, Muş,
Van, Muradiye, Gevaş, Eleşgirt, Tatvan, Hani, Erzen ve Tebriz şehirlerine
hükmediyorlardı.
Türk egemenliğinde en parlak dönemini bu dönemde yaşayan
Ahlat kaynaklarda mamurluğu ve zenginliği dolayısıyla ancak Mısır ile mukayese
edilebilmekte idi. Yine bu dönemde Ahlat yetiştirdiği ilim, din, kültür ve sanat
adamları, mutasavvıf ve zahitleri ile de çok müstesna bir yere sahipti. Bu
özelliğinden dolayı şehir Buhara ve Belh ile mukayese edilerek islam dünyasında
Kubbe’t-ül İslam adını alan üçüncü belde olmuştur.
1046 yılında Mısır’a seyahat
eden meşhur seyyah Nasır-ı Hüsrev ,yolu üzerinde bulunan Ahlat’a uğramış ve
burada Arapça, Farsça ve Ermenice konuşulduğunu eserinde kaydetmiştir. Ancak bu
durum Ahlatşahlar döneminde değişmiş ve buradaki halkın konuştuğu diller Türçe
ve Farsça olmuştur. Bunlar arasında Kürtçe’nin zikredilmeyişi önemlidir.
Ahlat
XIII. yy.’da tüccarları zengin , çarşıları geniş ve dolu, sanat ve hünerleri
çeşitli, hayrat ve meyveleri bol olarak tasvir edilmiş, bahçeler içindeki şehir
Şam büyüklüğünde gösterilmiştir. XIII. yy.’da meydana gelen bir depremde buranın
yerle bir olduğu ve buradan 120 bin hanenin Kahire’ye göçtüğü hadisesine
bakılacak olursa buranın Şam büyüklüğünde gösterilmesi pek
yadırganmamalıdır.
Esnaf ve sanatkarların çokluğundan şehirde içtimai ve
siyasi hayatta da tesirini kuvvetle hissettiren bir ahi teşkilatı meydana
gelmişti. Bunun yanı sıra Hamdullah Kazvini bağ ve bahçeleri bol ve meyvacılığı
iyi olan Ahlat’ın İlhanlılara her yıl 51.500 dinar vergi verdiğini
kaydetmektedir.
Bu dönemde Erzurum’un 22 bin, Bayburt’un 21 bin dinar vergi
ödediği hesaba katılırsa Ahlat’ın ne kadar ma’mur ve zengin bir şehir olduğu
daha iyi anlaşılır. Tabi ki bunun en önemli sebebi Ahlat’ın ticari ve kültürel
zenginliğidir. Buna paralel olarak Ahlat’ta “Fityan” adı verilen teşkilatlı
esnaf ve sanatkar birlikleri kurulmuştur. Bu Anadolu’da bir ilktir.
Ahlat’ın
Ahlatşahlar döneminde ulaştığı bu muazzam zenginlik başka devletlerin dikkatini
çekmiş ve bu yüzden Ahlat birçok devlet arasında hakimiyet mücadelelerine sahne
olmuştur. Bu dönemden sonra bu mücadelelerin ilki Eyyübiler ile Ahlatşahlar
arasında olmuş ve bu mücadele Eyyubilerin galibiyeti ve Ahlatşahların’da tarihe
karışmasıyla neticelenmiştir(1207-1208).
Bu tarihten sonra 1229 yılında
Ahlat, Celaleddin Harzemşah tarafından kuşatıldı ve sekiz aylık bir kuşatmadan
sonra şehir ele geçirildi ve yağmalandı. Bu felaket üç gün boyunca göraülmemiş
bir şekilde devam etti. Bu kuşatma sırasında halkın büyük bir kısmı öldü, bir
kısmı da şehri terk ederek sağa sola dağıldı. Sultan Celaleddin’in bu seferi
onun islam dünyasındaki şan ve şöhretini alıp götürmüştür.
Celaleddin
Harzemşah’ın bu güzide beldeye verdiği zararı Alaleddin Keykubat ile giriştiği
1230 tarihli Yassıçemen savaşında perişan olmakla ve nihayet kaçarken
Meyyafarikin dağlarında öldürülmekle ödedi. Türkiye Selçuklu Devleti Sultanı
Alaaddin Keykubat bu zaferden sonra devletin hudutlarını bir yandan Tiflis’e
kadar genişletirken diğer yandan da Sökmen İlindeki Eyyubi hakimiyetine son
vererek Ahlat, Bitlis, Van, Adilcevaz, Malazgirt gibi yerleri ele geçirdi.
Sultan Alaaddin gerek Harzemşah gerekse Moğol istilalarıyla metruk bir şehir
haline gelen Ahlat’ta imar ve iskanı yeniden düzenledi. Bu sayede Ahlat’ta
emniyet ve refah başladı ticaret faaliyetleri tekrar canlandı. Ancak 1243 Moğol
bozgunu bu canlanmaya engel oldu Moğol akın ve yağmaları, tahrip ve cinayetleri
medeni sukutu tamamlayan etmen oldu.
1243 yılında Hülagü tarafından ele
geçirilen bu şehir 1335 yılına kadar İlhanlıların yönetiminde kalmıştır.Bütün
bunlara rağmen Ahlat’ın Olcaytu döneminde bir eyalet merkezi olduğu görülüyor.
Buda bize o dönemde de Ahlat’ın önemini muhafaza ettiğini göstermektedir. Ebu
Said Bahadır Han’ın ölümünden sonra (1335) Moğollar arasında başlayan
mücadelelerden Ahlat bölgesi büyük ölçüde zarar görmüştür.
2-Karakoyunlular ve Akkoyunlular Dönemi
İlhanlı İmparatorluğu’nun
parçalanmasından sonra valiler ve emirler arasında el değiştiren Ahlat 1451-1462
yılları arasında Karakoyunluların yağma ve tahriplerine ma’ruz kalmıştır.
1462
tarihinden itibaren Karakoyunlu Cihan Şah Mirza’nın yerini Akkoyunlu Uzun Hasan
Bey aldı. Ancak onunda Ahlat üzerindeki hakimiyeti uzun sürmedi.
1473 yılında
Fatih Sultan Mehmed Han’ın Otlukbeli Muharebesi’nde Uzun Hasan’ı mağlup
etmesiyle yöredeki Akkoyunlu hakimiyeti sona erdi.Ahlat ve civarının egemenliği
Akkoyunlular’dan sonra Safevilerin eline geçmişse de bu konuda hemen hemen
hiçbir bilgi yoktur.
3-Osmanlılar Dönemi
Yavuz Sultan Selim Han döneminde Şah İsmail ile
yapılan Çaldıran savaşı sonucunda Ahlat Osmanlıların hakimiyetine girdi (1514).
Bu tarihten sonra Ahlat için yeni bir dönem başladı. Yavuz burayı fethinden
sonra göl kenarına bir kale yaptırmıştır.
Bu kale Kanuni Sultan Süleyman’ın
emriyle Irak seferleri sırasında büyütülmüştür. Bu kalede Osmanlılardan kalma
İskender Paşa Camii ve Hamamı ile Kadı Mahmut Camii bulunmaktadır. Ayrıca bu
kalenin içinde bir mahalle bulunup Kale Mahallesi ismiyle
anılmaktadır.
Şehrin kesin olarak Osmanlı hakimiyetine girmesi Kanuni’nin
Irakeyn Seferi sonunda gerçekleşir. Bu sefer sonunda Ahlat, Adilcevaz ve Erciş
Osmanlı idaresine girer. Ancak bir süre sonra Şah Tahmasb buraları tekrar ele
geçirerek burada tahribata girişir (1548).v Yaklaşık kırk yıl süren
Osmanlı-Safevi mücadelesi 1555’te imzalanan Amasya Antlaşması ile son bulmuştur.
Fakat çeşitli sebeplerle Moğol istilasından itibaren ehemmiyetini kaybetmeye
başlayan şehir Safeviler ve Osmanlılar zamanında Van Gölü havzasının en sönük
şehri haline geldi. Van bir eyalet merkezi olurken Ahlat’ta Adilcevaz Sancağının
bir kazası haline gelmişti. Şüphesiz bunda istilaların ve depremlerin payı
oldukça büyüktür.
Önemli bir şehir olmak kolay değildir. Ahlat’ta önemli bir
şehir olmasının sıkıntısını tarihi boyunca çekmiştir. Özellikle 1246 ve
1275-1276 tarihlerinde meydana gelen depremler sebebiyle Ahlat harabeye
dönmüştür.
Nitekim Amasya antlaşmasından birkaç yıl sonra yapılan tahrirde
Ahlat’ın acıklı durumu açıkça görülmektedir. Defterde verilen rakamlara göre
şehrin nüfusunun askerler, diğer vazifeliler ve din adamları dışında 1600
civarında olduğu tahmin edilmektedir.
Ahlat Tanzimattan sonra Van eyaletinin
Van sancağına, II. Abdülhamid devrinde ise Bitlis vilayetine bağlanmıştır
(1892-93).
I. Dünya Savaşı dönemine ait bilgilerimiz ise çok kısıtlı. Bu
dönemle ilgili bilgilerimizi yaşayan kişilerin hatıralarından öğrenmekteyiz.
Mesela I. Cihan Harbinde Ahlat’ın 2000’den fazla şehit verdiği yine hatıralarda
zikredilmektedir.
Savaş sırasında ve sonrasında bir taraftan Rusların bir
taraftan Ermenilerin hücumuna ve katliamına uğrayan yöre halkı binbir güçlükle
bu zulümden kaçarak başka illere göç eder. Hatta Ahlat’tan çıkarak Urfa’ya göç
eden 93 kişilik bir kafilenin binbir zorlukla Urfa’ya vardığında 13-14 kişiye
düştüğü yine hatıralarda zikredilir .
1916 yılında I. Cihan Harbinin bütün
hızıyla devam ettiği bir dönemde Ruslar geçtikleri yerleri talan ederek Ahlat’a
varır. Akşam saatlerine doğru şehre yaklaşan Rus birlikleri kısa süre sonra asıl
birliklerle birleşerek Ahlat’ın girişinde mevzilenirler. Akşamın alaca
karanlığında karşıda görülen manzara müthiştir. Dev bir ordu kendini gizleme
ihtiyacı bile duymadan Ruslar’ın tam önünde dimdik durmaktadır.
Rus
komutanının emriyle yoğun bir yaylım ateşi başlar. Fakat beyhude karşı tarafta
hiçbir hareket yoktur. Ne kaçarlar ne de gizlenirler. Onca kurşuna rağmen
yerlerinden bile kıpırdamazlar. Ateş emri tekrarlanır ancak karşıdaki manzara
değişmez. Rus Ordusu karanlığın koyulaşmasıyla ateşi keser ve sabahı beklemeye
başlar.
Günün ilk ışıklarıyla gördükleri manzara karşısında adeta şok
geçirirler. Koca Rus Ordusunu durduranlar her biri insan boyundan uzun mezar
taşlarıdır.
Bu bir hikaye değil I. Cihan harbinde Ahlat’ta meydana gelmiş ve
hala anlatılan yaşanmış bir gerçektir. Şahitleri ise her biri birer sanat
şaheseri olan mezar taşlarındaki kurşun izleridir.
Düştükleri bu gülünç durum,
Rusların duygularını mezar taşlarına karşı kine dönüştürür ve o güzelim
abideleri açtıkları yolların menfezlerinde kullanırlar. Bu mezarlarda çok büyük
tahribatlar yaparlar ancak işgal fazla sürmez yaklaşık bir yıl sonra
mezarlıklarına bile yenildikleri bu toprakları terk edip giderler.
4- Cumhuriyet Dönemi
Bu dönemle ilgilide kaynak bilgi ve belgelere
ulaşamadık . Yine hatıralar ışığında hareket ederek dönemle ilgili bilgi vermeye
çalışacağız. Devlete ve millete karşı bağlılığını tarihinin her devresinde
koruyan Ahlat, I. Cihan Harbinde bu hususiyetinden dolayı gerek Ermeniler ve
gerekse Ruslar tarafından eziyetlere, katliamlara ve işkencelere tabi
tutulmuşlardır.
Milli mücadelede yararlılık gösteren şehirlerin yine içindedir
Ahlat. Hatta Ahlat ve Ahlatlı’nın bu tavrından dolayı Gazi Mustafa Kemal Atatürk
tarafından buraya iki kez telgraf yollanmış ve Ahlatlı tebrik edilmiştir. Ancak
bu telgrafların nüshaları şu anda mevcut değildir.
a-İzzet Bey İsyanı;
Cumhuriyetin ilanından sonra 1924 yılında Ahlat
tekrar ilçe olmuştur. Bu dönemin en kayda değer hadisesi İzzet Bey isyanıdır.
Bir kürt beyi olan İzzet Bey bu bölgedeki karışıklıkları fırsat bilmiş ve Muştan
gelerek Ahlat’ı almayı tasarlamıştır.
Bu maksatla gelen İzzet Bey’in dört adamı
kaymakam konağına girerek kaymakamı koltuğundan kaldırır ve yerine otururlar,
ardından da kaymakama hakaretler ederler. Bunu duyan 7’den 70’e tüm Ahlatlı
kaymakam konağının avlusuna toplanır.
Bu esnada halkın büyük sevgisini kazanmış
bir çavuş olan Hamza Çavuş içeri girer ve bunları kovar. Ve onlara “Ahlatlı bu
Ahlat’ı size vermez , vermeyecektir!” , der. Ve nihayetinde gerçekleşen isyanda
Ahlat halkının devlete olan bağlılığı sayesinde kısa sürede bastırılır. Böylece
, Ahlat büyük bir badireyi daha ucuz atlatmış olur.
Bu anlattığımız hadise
Ahlat’ın tanınmış simalarından Deveci Hüseyin lakaplı Hüseyin Deveci’nin sözlü
hatıralarından derlenmiştir.
C-AHLAT’TA TÜRK MEDENİYETİ
1-Ahlatlı Sanatkarlar
Tarihin eski
devirlerinden beri daima çeşitli devletlerin gözdesi olan Ahlat , bulunduğu
stratejik konumu itibariyle de birçok devletin iştahını kabartan bir belde
olmuştur. Bu yüzden birçok devlet arasında el değiştirmiş , uğrunda devletler
yıkılıp devletler kurulmuştur. Ahlat en parlak devrini Türk hakimiyetine
girdikten sonra, Türk hakimiyetinde en parlak dönemini de Ahlatşahlar devrinde
yaşamıştır ( 1100-1207).
Ticaret ve ilimin zirvede olduğu bu dönemde Ahlat’ta
birçok ilim adamı ve sanatkar yetişmiştir. Bu yönüyle Ahlat , islam dünyasında
Belh ve Buhara gibi büyük islam beldelerinden sonra “Kubbet’ül-İslam” lakabıyla
anılan üçüncü büyük belde ünvanını da almıştır. Burada yetişen sanatkarlar
Anadolu’nun çeşitli yerlerinde, çeşitli yapılara da imzalarını atmışlardır.
Bugün Anadolu’nun doğu ucunda Ahlat , Erzurum, Erzincan, Harput, Hısn-ı Keyfa,
Mardin, Diyarbakır ve Malatya’daki tarihi eserler bu toprakların hakiki
sahiplerini tüm dünyaya ispat edebilecek kudrettedir.
Tarihimizde kılıçla
kalemi en iyi kullanan bir Türk şehri olan Ahlat , aynı zamanda “Anadolu’nun
kapısı Türkiye’nin tapusu” olarak da zikredilmektedir Ahlat mezar taşlarındaki
kitabelerde isimleri geçen sanatkarların Abdurrahim Şerif Beygu ve Prof. Dr.
Beyhan Karamağaralı hocalarımız yaptıkları araştırmalar neticesinde tespit
etmişlerdir. Bu bilim adamlarımızın tespit ettikleri sanatkar isimlerini buraya
aynen alıyoruz.
a-El-hacc Mekki b. El- Hilati
Konya Alaaddin Camii’nin minberini yapmış
olan büyük bir sanatkardır. Bu Ahlatlı sanatkarların ağaç işçiliğinde de ileri
olduklarını göstermektedir.
b-Hürşah El-Hilati
Sivas-Divriği Ulu Camii ve Darüşşifa’sını yapan
sanatkardır.
c-Ebu-Nema b. Mufaddalu’l Ahval El-Hilati
Tercan’daki Mama Hatun
Türbesi’nin mimarıdır.
d-Esed b. Haven El-Hilati
Gevaş Halime Hatun
Kümbeti bu sanatkarın eseridir.
e-Kasım b. Üstad Ali
Ahlat mezartaşları üzerinde imzası bulunan bir
sanatkardırlar. Aynı zamanda Ahlat’ın en güzel kümbetlerinden biri olan Erzen
Hatun Kümbeti’nin de mimarıdır.
f-Osman b. Hasan
Adı bilinen ilk sanatkar olan Osman b. Hasan, aynı
zamanda XIII. ve XIV. asır Ahlat ve çevresi ekolünün klasik addedilebilecek
şahide kompozisyonunu ana hatlarıyla tespit eden ilk sanatkardır.
g-İbrahim b. Kasım
Sanatkarın baba isminin “El-Kasım” olarak kaydedildiği
iki eser tanımaktayız. İkisi de Meydanlık Kabristanı’nın doğu kısmındadır. Bu
sanatkarın, 1217-1222 tarihli silindirik sandukalı iki lahid yapmış olan
“İbrahim” isimli taş ustası ile aynı şahıs olması kuvvetle muhtemeldir.
h-Hasan b. Yusuf
Klasik şahide kompozisyonunun öncülerindendir. Motifleri
kaba ve iridir. Küçük ölçülerde eserler vermiştir.
I-Muhammed Davud
Henüz tek bir eseri ortaya çıkarılan bu sanatkar XII.
asrın ilk çeyreğinde çalışmıştır.
i-Ahmed El Müzeyyin
Bu sanatkarın eserlerine Ahlat Meydanlık Kabristanında
ve Reşadiye’de Çerkgilan Mezarlığında rastlamaktayız. Bu sanatkar yeni bir lahid
formu , yeni kompozisyon ve motifler getirerek bir hamle yapmıştır.
j-Üveys b. Ahmed
Ahmed El-Müzeyyin’in oğludur. Eserleri Meydanlık
Kabristanının Kuzey-Doğu kısımlarıyla “Kadılar Mezarlığı” denilen kısmında
bulunmaktadır. Bu sanatkar da babası gibi yeni bir takım şekil, motif ve
kompozisyonları denemiştir. Muhammed ve Asil isimli iki oğlu devrin en önemli
ustalarındandır.
k-Esed b. Eyyub
Ahlatlı sanatkarlar içinde en orijinal ve en büyük
olanlarından biridir. Üveys b. Ahmed’in talebesi olan bu büyük sanatkarın
eserlerine Meydanlık Kabristanı ve Taht-ı Süleyman Mahallesi’ndeki mezarlıkta
rastlamaktayız.
l-Cuma b. Muhammed
Meydanlık Kabristanında halen üç eseri bulunan
sanatkar XIII. asrın son çeyreğinde çalışmıştır.
m-Asil b. Üveys
Üveys b.Ahmed’in oğlu, Esed b. Eyyub’un da talebesi olan
bu büyük sanatkar XIII. asrın sonu ve XIV. asrın ilk yarısında eserler
vermiştir. Eserleri Meydanlık Kabristanı ve Taht-ı Süleyman Mahallesi
mezarlığında çok sayıda bulunmaktadır.
n-Muhammed b. Üveys
Üveys b. Ahmed’in oğlu olup eserlerine sadece
Meydanlık Kabristanında rastlanmaktadır.
o-Havend b. Bergi
Eserleri Meydanlık Kabristanı ve Taht-ı Süleyman
Mahallesi mezarlığında bulunan sanatkar Esed b. Eyyub’un talebesidir.
ö-Esed b. Havend
Devrinin en büyük taş ustalarından biri olan sanatkar,
Havend b. Bergi’nin oğludur. Eserlerine Meydanlık Kabristanı ve Taht-ı Süleyman
Mahallesi mezarlığında rastlamaktayız.
p-Hacı Yusuf b. Miran
Daha ziyade orta tabakanın mezarlarını yapan
sanatkarın eserlerine Meydanlık ve Taht-ı Süleyman Mahallesi mezarlığında ve
Gevaş’ta Halime Hatun Kümbeti civarında bulunan kabristanda rastlamaktayız.
r-Hacı Miran b. Yusuf
Sanatkarın Meydanlık Kabristanı ve Taht-ı Süleyman
Mahallesi mezarlığındaki eserlerinden başka Norşin (Güroymak)’de de iki eseri
bulunmaktadır. Babası Yusuf b. Miran , amcası büyük üstadlardan Mirçe b. Miran
olan sanatkarın Muhammed b. Miran ismindeki sanatkar da oğludur.
s-Hacı Mirçe b. Miran
Eserleri, Meydanlık Kabristanının daha ziyade
“Kadılar Mezarlığı” denilen kısmı ile batı ucunda toplanmıştır. Ağabeyi Yusuf b.
Miran olan sanatkar devrin en tanınmış kişilerinin mezarlarını işleyen sayıları
sınırlı büyük üstadlardan biridir.
ş-Muhammed b. Miran
Meydanlık Kabristanında iki eseri bulunan bu sanatkar
eserlerini XIV. asrın son çeyreğinde vermiştir.
t-Ahmed
Meydanlık Kabristanında tek eseri bulunan bu sanatkar “Erzen Hatun
Kümbeti”nin mimarı Kasım b. Üstad Ali’nin talebesidir.
u-Buus b. Şemsik ed-Darbabi El-Hilati
Meydanlık Kabristanının kuzeyinde
iki eseri bulunan bu sanatkar eserlerinde itinalı işçiliği ve teferruattan
kaçınması ile dikkat çeker.
ü-Kasım b. Muhammed
Bir Akkoyunlu sanatkarı olduğu tahmin edilen bu
sanatkarın eserlerine Meydanlık Kabristanında Kadılar Kabristanı mevkiinde
rastlamaktayız. Bütün bunların dışında Kayseri-Nevşehir yolu üzerindeki “Alay
Hanı”’nı yapan sanatkar da yine Ahlatlı bir sanatkardır.
2-Ahlatlı Bilim Adamları
a-Muhezibiddin b. Hübel
Ahlat Şahı İbrahim’in
değer verdiği bu ilim adamı tıp ve edebiyatta meşhur idi. Aynı zamanda bu alim ,
Bağdat’ta devrin meşhur tabibi yahudi asıllı Ebul Berekat’ın talebesi idi.
b-Ebu Ali el-Ahlati
Felsefenin esasları ve şerhinde üstad sayılırdı. Onun
“Adaletin hakemi insaftır.” sözü meşhurdur.
c-İbrahim b. Abdullah
Kimya biliminde ve lacivert boyası imalinde şöhret
bulmuştur. Tıpta da mahir olan bu zat Memlük sarayında saygı görmüş, Halep
Emiri’nin oğlunu tedavi ederek kendisine bolca para verilmiştir.
1322’de
Halep’te öldüğü zaman kendisine büyük cenaze töreni tertip edilmiş ve eşyaları
arasında çıkan kimya aletlerini kimse kullanamamıştır.
d-Muhammed b. İbad b. Davud-ul Hilati
Alim olan bu zat Kahire’de Medrese-i
Seyfiye’de müderrislik yapmış , 1254’te ölmüştür.
e-Mehmed b. Ahmed
Vaiz ve hatib olan bu zat sohbetleriyle ünlü idi.
f-Şeyh Seyyid Hüseyin-i Ahlati
Şeyh Bedreddin’in hocasıdır. Şeyh
Bedreddin hocasından aldığı dersler ile Timur’un ulemaya sorduğu sorulara cevap
vermiş, Timur’da onu ulemanın büyüğü addetmiştir. Ahlatlı Hüseyin, devrinde
Mısır ve diğer büyük şehirlerde ulemanın en ileri gelen ismidir.
g-Fahreddin Ahlati
XIII. asırda Meraga’da meşhur astronomi alimi
Nasireddin Tusi ile birlikte çalışan Türk alimlerinden biridir.
h-Vahideddin Ebu Hamidül Hilati
1339’da doğmuştur. Kuran’ın kıraat ilmine
vakıf olup bu konuda birçok alime ders vermiştir.
I-Ahmed b. Yusuf-ul Hilati
Muhibüddin lakablı bu zat İbni Kulhi ve Dimyati gibi alimlerden hadis
rivayet etmiş meşhur ulemadandır. 1395’de vefat etmiştir.
i-Takuyiddin Osman b. Siyavuş
Yazı sanatı ve fıkıhta önemli bir üne sahip
olup Kuran’ın kıraat ilminde yedi tul’a sahip idi. 1336’da ölmüştür.
J-Dede Maksut
XV. asır ulemasından olup, Evliya Çelebi “Menakıb-i Evliya”
adında bir eseri olduğunu yazmaktadır.
k-Ali b. Ömer’ül Hilati
Ahlat’tan Mısır’a gitmiş, İbni Revah, Ebu’l
Hüseyni b. Abik gibi asrın ulemasından ders okumuş ve Mısır uleması arasına
girmiştir.
l-Ahlatlı Şair Herai
1780 tarihinde yaşadığı bırakmış olduğu şiirlerinden
anlaşılmaktadır.Şairin hayatı hakkında pek bilgi yoktur.
m-İzzeddin Hubel
Tıp alanında ün salmıştır. Sultan Alaaddin Keykubat’ın
tedavisi için Malatya’ya gelmiştir.
n-Hüseyin El-Ahlati
Kimyagerlikteki mahareti dolayısıyla
“Laciverdi”lakabıyla tanınırdı. Kimya ve tıp ilimlerinde esrarlı bir kudrete
sahip olduğuna inanılırdı. Hatta bu yüzden halk arasında veli olduğu kanaati
vardı.
3-Ahlat’ta Halk Arasında Bilinen ve Kaynaklarda Rastladığımız Evliyalar
Yukarıda saydığımız ilim adamları dışında Ahlat’ta, XIII. ve XIV. asırlarda
yaşamış ve burada hala türbeleri bulunan evliyalarla ilgili bilgilere A. Ş.
Beygu hocamızın “Ahlat Kitabeleri” isimli eserinde rastlamaktayız. Bu bilgileri
hocamızın eserinden aynen aktarıyoruz.
-Uludere Köyünde; br> Börklü baba ve Abdullah-ül Ensari .
-Tunus Mahallesinde;
Sarı Baba, Kara Üryan Baba, Baba Mahmud, Hızır Baba,
Kerami Baba.
-Ergezen Mahallesinde;
Baba Mecid, Koç Baba, Pehlivan Ali, Latif Baba,
Mehmet Can Baba,Sultan Emir.
-Azat Kavak Mevkiinde;
Karakol Baba, Ak Mahmut, Çıplak Baba, Saçlı
Baba.
-İki Kubbe Mahallesi Meydanlık Mezarlığında;
Şeyh Abdurrahman Molla
Müstecab.
-Taht-ı Süleyman Mahallesinde;
Kudusi Baba, İpek Baba, Seyyid Hüseyin,Kul
Hamza, Postlu Baba.
-Taht-ı Süleyman Mahallesi Aldeste Mevkiinde;
Sultan Seyyid ve
Arkadaşları.
-Kırklar Mahallesinde ;
Eş-Şeyh Molla Ahmed Baba, İbrahim Baba
Şeyh
Halk arasında hala mümtaz bir yere sahip olan bu zatlar hakkında
efsanelere rastlayabilirsiniz. Bu zatlar hicretin VI. ve VII. asırları arasında
yaşamış halk mürşidi “Türk Alperenleri” dir.
